Ermenî civakek e ku ji serdema Antîk ve li herêma ku jê re dibêjin Deşta Ermeniyan ya Bilind de dijîn. Her çend li cihên ku ev civak lê bi cih bûye xwedî tecrubeyên cuda yên îdarî bûn jî, dem bi dem jî di bin hikumraniya dewletên cihê de dijiya. Erdnîgariya wan bûye şahidê têkoşîna dewletên wekî Yewnanî-Faris, Roma-Partan û paşê jî Bîzans-Sasanî. Di van tekoşînan de, hin mîrektiyên Ermenî karîbûn statuyên serbixwe an nîvserbixwe bi dest bixin (Grousset, 2005). Di sedsala 16em de erdnîgariya Ermeniyan ku qada têkoşînên Osmanî-Sefewîyan bû, piştî van têkoşînan ket bin desthilatdariya Osmaniyan. Ermenî bi salan di bin desthilatdariya Osmaniyan de jiyan. Lê belê hewldanên navendîkirina dewletê di encama reformên îdarî yên Împaratoriya Osmanî de, bi taybetî di sedsala 19em de derketin holê. Ji ber ku ev hewldan rastî berxwedana civaka Ermeniyan hat, pevçûn derketin. Di dawiya sedsala 19em de, berxwedana rêxistinên Ermenî yên bi navê Partiya Hinçakên Demokratên Çalak (Hinçakyan), Federasyona Şoreşgerên Ermeniyan (Daşnaksutyun) û Armenak, li dijî êrîşên artêşên Osmanî bi taybetî li herêmên ku ermenî zêde lê dijîn pêşket. Leşkerên osmanî û hin eşîrên kurdan yên hevkar ên herêmê ev berxwedan bi komkujiyan pûç kirin. Bi taybetî II. Di sala 1895an de di serdema Ebdulhemîd de li seranserê erdnîgariya Ermenîstanê qetlîamên mezin pêk hatin. Van qetlîaman rêxistinên Ermenî û Tirkên Ciwan nêzî hev kirin û li dora tifaqa her du hêzan muxalefetek pêş ket. Di sala 1908an de, II. Daxuyaniya Monarşiya Qanûna bingehîn bi saya muxalefeta ku di encama tifaqa Federasyona Şoreşgerên Ermenîstanê û rêxistina Tirkên Ciwan, Komîteya Îttîhad û Terakkî de pêşketibû, pêk hat (Minassian & Avagyan, 2012).
Monarşiya Destûra Bingehîn, Komîteya Îttîhad û Terakkî (ÎTC) gav bi gav desthilatdarî bi dest xist û di sala 1913an de bi êrîşa Bab-ı Ali re rêveberî bi tevahî girt bin hikumraniya xwe. Piştî şerê Trablûs û Balkanan, polîtîkayên ku ji aliyê ÎTC ve hatin meşandin, ku xeta Tirkperestiyê tê de xurt bû, veguherî projeya tirkkirina neteweyên li ser axa Osmaniyan. Li aliyê din, ÎTC bi nêzîkatiya navendîparêzî, bi zêdekirina hêza dewletê armanc kir ku pêşî li hilweşîna Împaratoriya Osmanî bigire. Ji ber vê yekê, hewlên homojenkirina etnîkî/olî li axên dawî yên Împaratoriya Osmanî di nav mijarên herî lezgîn ên ÎTCyê de bûn. Di çarçoveya van armancan de, ÎTC destpêka Şerê Cîhanê yê Yekem weke firsetekê dibîne û ji sala 1915an û vir ve qirkirina ku zêdeyî 1 mîlyon Ermenî tê de hatibûn qetilkirin, pêk anî. Ev jenosîd bi propagandayên ku dewletên weke Îngilîstan û Fransa, bi taybetî jî Rûsya bandor li ser Ermeniyan kirine û wê Ermeniyan li dijî Osmaniyan bi kar bînin, hat meşandin. Lê ÎTC, aktorê bingehîn ê ku Împaratoriya Osmanî ya ku piştî Şerê Cîhanê yê Yekemîn di nav windakiriyan de bû, nedikarî yekitiya xwe ya rêxistinî biparêze û hikumranî ji dest çû. Di salên paşerojê de Mistefa Kemal û pêşiyên wî di çarçoveya parastina axa mayî de civakên Misilman li hev kom kirin û piştre jî polîtîkayên ku ÎTCyê dabûn destpêkirin berdewam kirin. Di salên paşerojê de pêkhateya netew-dewleta Tirk ku di çarçoveya doktrînên kemalîst de pêk hat, xeta ÎTCê şopand û li gorî netewperestiya Tirk a derbirîn tevgeriya. Nêzîkî salên 1920an rejîmeke siyasî ya li ser polîtîkayên înkarê û wendabûna hafizeya dîrokî hate avakirin. Li gorî rejima kemalîst jenosîda ku di sala 1915an de hat kirin, diviyabû wek mukatele, ango qirkirina hevdu bihata dîtin. Ji aliyê din ve, ji ber ku li gorî îdeolojiya fermî, Anatolya weke welatê ku bi hezaran sal in tirk lê dijîn hatiye pênasekirin, heta îdiaya hebûna komên etno-olên cuda yên ku li Anatolyayê dijîn û hê jî dijîn, weke xetere tê dîtin. ji bo yekparçebûna dewlet û neteweya ku nayê parçekirin. Vê nêzîkatiyê ji aliyekî ve hewl da polîtîkayên îmha û çewisandina çandî ya li ser ermeniyên mayî rewa bike û ji aliyê din ve jî rê li ber talankirina milk û mîrata çandî ya Ermeniyan vekir. Ligel zêdebûna bandora projeya netewe-dewletê ya di civakê de, dîroka Ermeniyên li erdnîgariya navborî gav bi gav ji hafizeyan hat paqijkirin. Li gorî van hemû geşedanên dîrokî, projeya "100 Sal Berê Ermenî" wekî projeyeke girîng a bîranînê ku di sala 2005an de dest pê kir û armanca wê ew bû ku dawî li çanda bêdengiyê ya ku bi eşkerekirina dîroka aborî û çandî ya ermeniyan hatiye afirandin, were tomarkirin.
Armanca sereke ya vê xebatê ew bû ku bi bîranîna dîroka jibîrbûyî ya ermeniyan bi hişyariya gelên Tirkiyeyê bilind bike ku bi bizanibin ermenî li van xakan dijîn. Çavkaniya sereke ya vê projeyê berhevoka girîng a 4000 kartpostalên serdema dawî ya Osmanî ye, ku wekî Koleksiyona Orlando Carlo Calumeno tê zanîn. Ev proje di destpêkê de projeyek bîranînê bû ku rê li ber vekirina pêşangehên ku van kartpostalan li bajarên cihêreng nîşan didin. Ji ber ku kartpostal ji fotografên resen ên ku di wê heyamê de hatine kişandin pêk tê, ji me re qala dîroka siyasî, aborî û çandî ya Ermeniyan dikin. Dema mirov li van kartpostalan mêze dike dêr, otêl, bajar, şîrket û dikanên ermeniyan ên ku di navbera salên 1910-1914an de li Împaratoriya Osmanî hebûn werin dîtin. Koordînasyona projeyê ji aliyê Osman Koker ve hat kirin. Ev proje ji bilî pêşangehek dînamîkî ku tenê kartpostal lê dihatin nîşandan. xwedan formatek înteraktîf bû ku tê de hevpeyivîn û nîqaş dihatin kirin, Wê were dîtin ku hem tirkên ku dîroka Ermenîstanê meraq dikin û hem jî ermeniyên ku hewl didin dîroka xwe ji nû ve keşif bikin eleqeyeke mezin nîşanî vê lêkolînê didin. Pêşangeha bi navê "Sireli Yeğpayris" (Birayê min ê delal)" di navbera 8-19 Çileya 2005an de li Stenbolê hat vekirin û her çend demek pir kurt vebû jî, di van salên dawî de li Tirkiyeyê bi nêzî 10 hezar ziyaretvan bû pêşangeha herî zêde ziyaret kir. Di roja vekirina pêşangehê de Weşanxaneya Birzamanlar jî bi heman mijarê pirtûkek weşand. Pirtûka mezin a 400 rûpelî ya ku Osman Koker edîtoriya wê kiriye, 750 kartpostal di hundirê xwe dihewîne, ku hinek ji wan di pêşangehê de hatine bikaranîn. Ji ber ku pirsgirêka Ermeniyan ji ber nîqaşên li ser qirkirina ermeniyan li Tirkiyeyê mijareke gelekî siyasî ye, mirov dikare bibêje ku ev proje bi eşkerekirina hebûna dîrokî ya ermeniyan di paşdexistina çanda red û înkarê de xebateke girîng pêk aniye. Lê em dikarin bibêjin ku xebatên sazkirina hafizeyê yên Osman Köker ku dihat plankirin bi heman awayî be, vê carê bi awayekî domdar xebatên xwe yên muzexaneyê didomînin.
Ji ber ku ev proje yek ji projeyên pêşîn e ku dîroka Ermeniyan eşkere dike, xebateke pêşeng a sazkirina hafizeyê ye ku li ser vê mijarê hewl dide Tirkiye “ronakbiriyê” bibîne. Pêşangeha "100 Sal Berê Ermenî" ji ber ku li 20 parêzgehên cuda yên Tirkiyê û herwiha li Ermenistan û Almanyayê hat pêşandan, gihaşt girseyeke girîng jî. Ev pêşangeh ne tenê bi bajarên metropolên Tirkiyê re sînordar bû, lê li gelek bajarên Anatolyayê, ku berê Ermenî lê bi qedir dijiyan, dihat dîtin. Hejmara beşdarên pêşangeha Stenbolê derdora 7000 kes bû. Wêneyên li ser kartpostalan hem li ser Ermenî û hem jî li ser Tirkan bandorek girîng hiştin. Di nav notên ku di pirtûka mêvanan de ji hêla mêvanên pêşangehê ve hatine nivîsandin, hevoka pîrejineke Ermenî jî heye: "Ez ewqas bextewar im ku êdî dikarim bimirim." Koordînatorê vê projeyê Osman Koker bi xwe bû şahidê matmayîna rûyê gelek mêvanên ku nû ji hebûna dîrokî ya Ermeniyan ên li Tirkiyeyê agahdar bûne. Dema em li vegotinên neteweperestiya tirkan dinêrin, meriv dikare bibêje ku ermenî wek dijmin tên dîtin û her tim wek xayinên potansiyel tên kodkirin. Weke ku ji kartpostalan jî tê dîtin, kesên ku di serdema Osmaniyan de cihê Ermeniyan di jiyana civakî û aborî de hîn bûne, rastî delîlên dîrokî hatine ku jiyana hevpar mimkun e. Dema ku em bala xwe bidinê tirkekî ku serdana pêşangehê kiriye di pirtûka mêvanan de çi nivîsandiye, bi awayekî zelaltir tê fêmkirin ku pêşangehê çi bandor li kesên ku ew dîtine kiriye: “Ne mimkûn e ku meriv di bin bondora wê de nemine. Lê ya girîngtir ev e kuem hîn dibin... Ez hêvî dikim ku em tirk jî fêrî dîtina bi dilê xwe bibin. Wê demê her tişt dikare cûdatir bibe."
Mirov dikare bêje Ermenî û Qirkirina Ermeniyan yek ji tabûyên herî giran ên Tirkiyeyê ye. Her nîqaşek li ser ermeniyan dikare bi lez û bez bigihêje nuqteya ku di sala 1915an de qirkirin çêbûye an jî kiryarên tundiya siyasî yên ku ji hêla ASALA (Artêşa Veşartî ya Ermenî ya ji bo Rizgariya Ermenîstanê) ve hatine kirin. Tê dîtin ku di sala 2005an de dema ku ev pêşangeh dest pê kir, nîqaşên siyasî yên derbarê pirsgirêka Ermeniyan de cihekî girîng di rojevê de girt. Komkujiya Ermeniyan di sala 2005an de bû rojeva cidî, ji ber ku dewletê hewl da ku li Zanîngeha Bogaziçiyê bi pêşengiya rewşenbîr û akademîsyenan û bi piştgiriya Zanîngeha Sabancî û Bîlgî konferansa li ser Ermeniyên Osmanî were lidarxistin asteng bike. Piştî nîqaşên ku beriya lidarxistina konferansê dest pê kiribûn û Wezîrê Edaletê yê wê demê Cemîl Çîçek organîzatorên vê konferansê bi xistina kêrê li pişta neteweya tirk sûcdar kir û cihê konferansê ji zanîngeha dewletê ya Bogazîçî şemitandin zanîngeha Bîlgîyê. Ji ber van nîqaşan pêşangeha "100 Sal Berê Ermenî" ya ku dihat plankirin li hin bajarên Anatolyayê were pêşandan, hat paşxistin û di mijarên wekî peydakirina cihê pêşangehê û peydakirina saziyên ku bi wan re hevkariyê bikin de zehmetiyên cidî derketin.
Mînak, pirsgirêka Ermeniyên ku bi sedsalan li Asyaya Biçûk dijîn, ji dawiya sedsala 19an û vir ve rastî pogrom û qetlîaman tên û di sala 1915an de hema bêje bi tevahî hatine tunekirin, hîn jî ji bo dewleta Tirk pirsgirêkeke dijwar e ku werin rûyê hev. Di vê qonaxê de, her çend mijara rûbirûbûna sûcên dewletê yên li dijî ermeniyan û dabînkirina edaletê dem bi dem dibe mijara nîqaşan jî, serokên Îttîhatparêz ên wekî Talat, Enver û Cemal Paşa ku li dijî Ermeniyan sûcên qirkirinê pêk anîn, hîn jî ji aliyê siyasetmedar û civakê ve têne bîranîn. Dikare bê gotin ku ev bîranîn ji bo hêzên li berxwe didin, bi taybetî di rewşa heyî de weke xetere tê dîtin. Ji ber vê yekê, rola sûcê qirkirina Ermeniyan ku di sala 1915an de pêk hat, di avakirina dewleta netewe ya Tirk de tê fêhmkirin û têgihîştinek çêdibe ku bi sûcê jenosîdê re rûbirû n eyê hiştin. di dubarekirina wê de zirarê dibîne.
